Kolombiyalı yazar Gabriel Garcia Marquez büyülü gerçekçiliğin öncülerindendir. Şimdiden kült romanlar arasında kabul gören Yüzyıllık Yalnızlık 1967 yılında yayımlanmış, kırk yedi yıldır dünyanın birçok diline çevrilmiş, ödüller almış, büyülü gerçekçiliğin unutulmaz romanı olarak belleklerimizde yer edinmiştir. Gabriel Garcia Marquez, Yüzyıllık Yalnızlık‘da kendi yaşantısından, fiesta geleneğinden yola çıkarak halk kültürü ve edebiyat birikimini harmanlayarak yazın dehasını evrensel düzeye taşımıştır. Eleştirmenler tarafından devrimci roman olarak nitelendirilmesini de bu özelliğine borçlu olmalıdır.
Marquez, özgün bir dünya kuracağını romanının ilk sayfasında “Dünya öylesine çiçeği burnundaydı ki, pek çok şeyin adı yoktu daha ve bunlardan söz ederken parmakla işaret edip göstermek gerekti,” cümlesiyle sezdirir. Varlıkları ve nesneleri yeniden adlandırarak farklı bir dünya algısı yaratmaya çalışır.
Parodi, gülmece, abartı, öte dünya, tuhaflık büyülü gerçekçilik akımında görülmekle birlikte “karnaval romanı”nın da özellikleridir. Mihail Bahtin’in bakış açısıyla özgün, şenlikçi yaşam öğelerinden yola çıkarak yazdığı “Türk Romanında Karnaval” adlı eleştiri-inceleme kitabında Alper Akçam, Türkçe yazında “karnaval”ın izini sürer. Yüzyıllık Yalnızlık‘ın bütününde gördüğümüz ele avuca sığmaz devinim, yine Akçam’ın söyleyişiyle “şenlikçi” romanın özelliği olarak dikkat çekmektedir. Karnaval geleneğinin Rabelais’yle birlikte romanlaşma olanağı bulduğu saptamasını yaparak, Rönesans romanının kapısını Rabelais romanının açtığını belirtir: “Karnavalda resmi kültüre, monolojik iktidar söylemine karşı halk kültürünün yıkıcı kahkahasının, doğanın ve kolektif yaşamın ritimlerinin, bedenin direnci ve işlevlerinin, dile ve edebiyata taşınması gerçekleştirilir. Karnaval, edebiyata roman aracılığıyla taşınır. Başkasının söylemini çağırma, içerme, olumlama, çarpıtma ve parodi olanakları karnaval atmosferiyle yaşanır.” (Alper Akçam, Türk Romanında Karnaval, s. 21) ve “Homeros’un Yunan ve Roma Edebiyatı’nda, Shakespeare’in İngiliz Edebiyatı’nda, Dante’nin İtalyan Edebiyatı’nda ölümsüzleşmeleri, bu geleneği yazınsal alana taşıma başarılarıyla özdeşleştirilebilir,” diye ekler. (A. Akçam, TRK, s. 58)
Biz de bu söylemden güç alarak Yüzyıllık Yalnızlık‘ın “karnaval romanı”nın önemli örneklerinden biri olduğu çıkarımında bulunabiliriz. Bir adım daha ileri giderek, Gabriel Garcia Marquez’in yalnızca Latin Amerika Edebiyatı’nda değil, dünya edebiyatında da bu geleneğin başarılı bir temsilcisi olduğunu söyleyebiliriz.
Yüzyıllık Yalnızlık, Buendia ailesinin yazgısı olan yalnızlık çevresinde kurulmuştur. Yalnızlık karşısındaki çaresizlik, Marguez’in güçlü ironik anlatımıyla dengelenir.
Romanda ölüm, bildiğimiz anlamının dışında, sınırları tam olarak kestirilemeyen bir durum olarak sunulur: “Burası kimsenin otuzunu geçmediği ve kimsenin ölmediği gerçekten mutlu bir köydür.” (YY, s. 14)
Hemen herkes öleceği zamanı sezgisel olarak hisseder, çevresindekilere söyler. Jose Arcadia Buendia yıllarca kestane ağacının altında unutulur. Yağmurdan, güneşten etkilenir; karısı Ursula yanına gelip dert anlatır. Arcadia Buendia’nın durumu, yarı ölüm ya da ölüme hazırlık aşaması gibidir. Ailenin kimi üyeleri bedenen ölmeden önce de ruhen ölüdür. Amaranta ölüm zamanı yaklaştığında yalnızlığını daha şiddetli duyar. “Dünya Amaranta’nın yalnızca teninde sürüyordu artık.” (YY, s. 271) Bu durum ailenin yazgısı olarak gösterilen yalnızlığın ortaya çıkışıdır bir bakıma. Albay Buendia hareketli yaşamının son yıllarını işliğine kapanıp gümüş balıklar yaparak geçirir. Aileye kan bağıyla bağlı olmasa da kendilerinden biri olarak gördükleri Rebecca da büyük aşkla bağlı olduğu Aureliano’nun ölümünden sonra kendisini yalnızlığa mahkum etmiştir. Yüzyıllık Yalnızlık‘da ölüm, yaşamdan ayrı değildir. Yas tutmaksa üzüntü ifadesi olmaktan çıkmış, ailenin yaşantısında, geleneksel düzenin bir dayatması olarak sürdürülmektedir. Aileden ölen olduğunda uzunca süre düğünler ertelenir, evdeki müzik aletleri kullanılmaz. Maconda’ yı kasıp kavuran unutkanlık salgını bitiminde çoktan ölmüş olan Melquides çıkıp gelir; Jose Arcadia Buendia’yla küllenmiş dostluklarını tazelerler. “Çingene kasabada kalmaya niyetliydi. Gerçekten öbür dünyaya gitmiş, ama yalnızlığa dayanamadığından geri dönmüştü. Obası tarafından reddedilmiş, yaşama bağlılığı yüzünden doğaüstü güçlerini yitirmiş, bunun üzerine ölümün henüz keşfedilmediği bu ücra köşeye çekilip kendini çinko levha üzerine fotoğraf çekme işine adamaya karar vermişti.” (YY, s. 51)
Buendialar’ın en uzun yaşayan üyesi Ursula, yaşlandığı zaman ölülerle daha sık konuşur; evdeki çocuklar da bu konuda deneyim kazanır. “Sürekli olarak aileden söz ediyor bütün hısım akrabayı sayıp döküyordu. Sonunda çocuklar, sadece uzun zaman önce ölmüş akrabalarla değil, değişik zamanlarda yaşamış kişilerle de bir araya gelebildikleri düşler kurmayı öğrendiler.” (YY, s. 319) Karnaval romanında ölüm korkulacak bir durum değildir; Yüzyıllık Yalnızlık’da ölüm ve doğumun yaşamın sürekliliğini sağladığına ilişkin pek çok göstergeyle karşılaşırız. Buendia ailesinde kuşaklar boyunca yinelenen isimler bu sürekliliği görünür kılar. “Rabelais’nin romanında ölüm imgesi, bütün trajik ya da dehşet uyandırıcı baskın tonlardan aridir. Ölüm, halkın büyüme ve yenilenme sürecinde zaruri olan halkadır. O, doğumun ‘öbür tarafı’dır.” (M. Bahtin, Rabelais ve Dünyası, s. 439)
Ölüm ve yaşamın birbiriyle bu denli iç içe geçmiş olması bir başka Latin Amerikalı yazar Juan Rulfo’nun Pedro Paroma romanını anımsatır. Roman boyunca, ölüler ve yaşayanlar hiç de garipsenmeyen günlük yaşamlarını sürdürürler. “Öbür dünya imgesi halk geleneğinde korkunun gülme tarafından yenilgiye uğratılmasının simgesi haline gelir.” (M. Bahtin, Rabelais ve Dünyası, s 428)
Doğum, ölüm, ölçüsüz cinsellik, uygunsuz birleşmeler, abartılı yemek yeme, vücut atıkları, normalden büyük ölçülerdeki cinsel organlar, övgü, sövgü, açık saçık konuşmalar gibi karnavalcı grotesk öğeler Yüzyıllık Yalnızlık‘da oldukça yer tutar: “Hamağına uzandı, kalem çakısının ucuyla kulağının içini temizledi.” (YY, s. 258) Rebecca ve Jose Arcadio arasındaki aşk, roman kişileri arasındaki tutkulu cinsellik, romanın gözden uzak tutulamayacak yönüdür. Albay Aureliano Buendia’nın değişik kadınlardan on yedi oğlu olur. Bira şişelerini penisinin üzerinde dengede tutmaya çalışarak evde dolaşan Aureliano Segundo, osuruğun evdeki çiçekleri öldürecek denli güçlü olması, Marquez’in anlatımını Rabelais romanına yakınlaştırır.
Aureliano Segundo ile metresi Petra Cotes’in aşkları yaşantıları boyunca sürer. Aralarındaki aşk yetiştirdikleri hayvanların üremesini tetikler, dolayısıyla bereket simgesidir. Bu ilişkinin kesintiye uğradığı zamanlarda hayvanlardaki üreme de kısıtlanır, her ikisinin yaşantısında da maddi sıkıntı yaşanır. Petra Cotes’in evinde Aureliano Segundo’nun başını çektiği oburluk ve dayanıklılık turnuvaları düzenlenir. “Albay Aureliano Buendia, çorbanın ekşiliği ağzına gele gele geğirdi ve bu geğirti, organizmasının bir dürtüsüymüş gibi hemen omzuna battaniyesini atarak tuvalete gitti. Tuvalette gereğinden uzun süre kaldı, tahta kutudan çıkan ekşi, pis kokunun üzerine çömelip yeniden çalışmaya başlaması gerektiği aklına gelene dek oturdu.” (YY, s. 259)
Bütün bu şenlik ve eğlencenin ardından kasabaya sirk gelir. “Albay Aureliano Buendia işemek için kestane ağacının altına gideceğine sokak kapısına çıktı ve alayın geçişini seyredenlerin arasına katıldı. Bir filin kafasına oturmuş, altın yaldızlı giysiler içinde bir kadın gördü. Boynu bükük bir hecin devesi gördü. Hollandalı kızlar gibi giydirilmiş, elindeki kepçeyi tencereye vurarak tempo tutan bir ayı gördü. Geçit alayının sonunda perende ata ata yürüyen soytarıları gördü.” (YY, s. 260)
“Aureliano Segundo karnavalda kaplan kılığına girme özlemini gidermişti. Bağırmaktan sesi kısılmış halde kalabalığın arasında dolanırken kasabalılar bataklıktan gelen anayolda birkaç kişi göründü. Bunlar yaldızlı bir tahtırevanda, insanın düşleyebileceği en güzel, çekici kadını taşıyorlardı. Macondolular, krepon kağıtlarıyla süslenmiş yapma bir kraliçe olmayıp hermin pelerini, zümrüt tacıyla gerçek bir kraliçe gibi görünen bu kadını daha iyi görebilmek için maskelerini çıkarıp baktılar.” (YY, s. 197-198) Bu sahne, Aureliano Segundo’nun Fernanda’yı ilk görüşüdür; ardından evlenirler. Aureliano Segundo evlendikten iki ay sonra metresi Petra Cotes’in gönlünü almak için onu Madagaskar kraliçesi kılığına sokup resmini çektirir. Karnaval romanında gördüğümüz gülmece, tuhaflık, uygunsuz birleşmeler, kılık değiştirme, hiyerarşi ve ayıbın ortadan kalktığı karnavalesk yaşam Yüzyıllık Yalnızlık‘da yer bulur.
Buendia ailesinin yüzyıl boyunca yaşadığı ev defalarca elden geçirilir. Neredeyse her seferinde yıkılıp yeniden inşa edilir. Yıkma ve yeniden yapılandırma, karnaval romanında yaşamı yenileyen, sürekliliği sağlayan bir göstergedir. Yüzyıllık Yalnızlık‘da Marquez, yaşamın durağanlığa izin vermeyen sürekliliğini yalnızca insan hikâyeleri üzerinden anlatmakla yetinmemiş, evi de bu yıkma ve yeniden yapılandırma sürecinin içine katarak hikâyeye güç kazandırmıştır. Evin yenilenme süreci, aynı zamanda romanın döngüsel yapısının da simgesel göstergesi olarak okunabilir: “Yağmur tam dört yıl, on bir ay, iki gün yağdı. (…) Aureliano Segundo canı sıkılmasın diye evde onarılması gereken bir yığın işe bulaştı. Menteşeleri taktı, kilitleri yağladı, gevşemiş tokmakları sıkıştırdı, şişen kapıları yonttu.” (YY, s. 306)
Ailenin son kuşak torunlarından Amaranta Ursula kasabaya kocasıyla birlikte döner; onun da ilk işi evi onartmaktır. “Amaranta Ursula o uzun yolculuktan sonra bir gün bile dinlenmedi. Kocasının otomatik araç gereciyle birlikte getirdiği eski tulumunu ayağına çektiği gibi, evi adam etmeye koyuldu. Verandayı ele geçirmiş olan kırmızı karınca ordusunu geri püskürttü, gül fidanlarını canlandırdı, ayrıkotların temizledi, verandanın parmaklıklarındaki saksılara yeniden eğreltiotları, begonyalar, ortancalar ekti. Eve topladığı marangozların, çilingirlerin, duvarcıların başında durarak yerlerdeki çatlakları doldurttu.” (YY, s. 365)
Romanın sonlarına doğru Aureliano’nun arkadaşı Gabriel, kasabayı terk ederken Rabelais’nin bütün romanlarını yanına alır. “Kasaba öylesi bir uyuşukluğa, durağanlığa gömülmüştü ki, Gabriel yarışmayı kazanıp da yanına iki kat çamaşır, bir çift pabuç ve Rabelais’nin bütün kitaplarını alarak Paris’e doğru yola çıkacağı zaman, treni durdurup binmek için makiniste kendisi işaret vermek zorunda kaldı.” (YY, s. 390) Bu cümle, bize yazarın “karnaval romanına” ve Rabelais’ye bir selam gönderdiğini düşündürür.
Bu yazının konusuna bir katkısı olmamakla birlikte, alıntıladığımız bölümde sözü edilen Gabriel’in, yazarın kendisi olduğuna ilişkin görüşlerini dillendiren eleştirmenler vardır. “Katalan kitap satıcısının kasaba yıkılmadan önce orayı terk etme konusundaki tavsiyesini dinleyen kişi, yazarın kendisidir; Gabriel Márquez, Albay Buendía’yla omuz omuza savaşan Márquez’in torunu.” (Ian Johnston, Yüzyıllık Yalnızlık Üzerine, Notosoloji)
Aysun Kara
Kaynakça
Gabriel Garcia Marquez, Yüzyıllık Yalnızlık, Türkçesi Seçkin Selvi, Can Yayınları, İstanbul.
Alper Akçam, Türk Romanında Karnaval, Ürün Yayınları, Ankara.
Mihail Bahtin, Rabelais ve Dünyası, Çevirmen: Çiçek Öztek, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
Ian Johnston, Yüzyıllık Yalnızlık Üzerine, İngilizceden çeviren Filiz Özkan, Notosoloji.